مجموعه ی احکام دین،دستور عمل وشیوه ی رفتار انسان را در بر دارد،برای آنکه انسان مطابق دین عمل کند،شناخت آنها نیز لازم است،که به یکی از این دو روش امکان پذیر است:

الف)تفصیلی یا استدلالی (اجتهادی)

ب)اجمالی یا غیر استدلالی(تقلیدی)

تمام افراد در انتخاب یکی از این دو راه آزادند واز صدر اسلام تاکنون به طور طبیعی دسته ای از افراد علاقه مند که دارای شرایط واستعداد لازم بوده اند با ورود به حوزه های علوم دینی وپس از سال ها رنج وتلاش علمی به مرحله ی  شناخت اجتهادی احکام رسیده اند ودیگران نیز راه دوم را پذیرفته اند وبرای رفع نیاز خود به عالمان ومتخصصان علوم دینی مراجعه کرده اند.

در این درس ودرس آینده به شیوه وشرایط این دو روش می پردازیم .

اجتهاد

اجتهاد در لغت به معنای تلاش وکوشش کردن است.ودر اصطلاح فقه عبارت است از استنباط واستخراج مسائل شرعی از منابع مربوط به آن.

به شخصی که توانایی اجتهاد را داشته باشد «مجتهدیا فقیه» می گویند.

مقدّمات اجتهاد

علومی که به عنوان «مقدّمات اجتهاد» باید فرا گرفت عبارتند از:

 .صرف:علم به تغییر کلمات جهت به دست آمدن معانی مختلف

    .نحو:علم به ترکیب کلمه وساختار جمله

 1-علوم عربی مشتمل بر:   .معانی،بیان،بدیع:علم زیباسازی نوشتار وگفتاروشناخت آن زیبایی ها

                                             .لغت: شناخت معانی کلمات 

2-منطق:علم درست اندیشیدن واستدلال کردن.

3-اصول فقه:شناخت شیوه ی  استنباط احکام.

4-رجال:آشنایی با شخصیت های حدیث،(اسناد وروایات).

5-درایه:شناخت معانی ومفاهیم احادیث ودرست آن از نادرست..

6-تفسیر وعلوم قرآن:

افزون بر علومی که شمردیم،این موارد نیز لازم است:

7-آشنایی با محاورات عرفی وزبان مردمی که مورد خطاب قرآن وسنت بوده اند .

8-آشنایی با گفته ها ونظریات پیشینیان،جهت عدم وقوع در خلاف شهرت واجماع.

9-بررسی فتاوا واخبار اهل سنّت،به خصوص در موارد تعارض اخبار.

10-تلاش در جهت استنباط احکام وتمرین در آن،به حدی که ملک? استنباط حاصل شود.(الرسائل امام خمینی( رحمه الله علیه)،ج2،ص96.

با فرا گرفتن علومی که گفته شد وبا وجود شرایط لازم،شخص مجتهد باید طبق آنچه استنباط حاصل کرده عمل نماید و چنانچه در استنباط خود اشتباه کرده باشد معذور است.(همان،ص99.)

سه مسأله:

1-اجتهاد،واجب کفایی است واگر افرادی (به قدر کفایت)براین امر اقدام کردند،تکلیف از دیگران ساقط است.

2-کسی که اهلیّت فتوا دادن ندارد،فتوا دادن بر او حرام است.(العروة الوثقی،ج1،ص15،م43)

 3-اجتهاد،اختصاصی به مردان ندارد،بانوان نیز می توانند در این رشته ی علمی تحصیل کنند وبه مرحله ی اجتهاد برسند.(العروة الوثقی،ج1،ص3،م1.)

منابع فقه احکام

1- قران

2-سنت (قول و فعل وتقریر معصوم )

3- عقل

 4-اِجماع(اتفاق نظر فقها بر حکمی از احکام شرعی)

قرآن،که مجموعه ی  وحی الهی بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) می باشد وبه خواست خداوند بدون هیچ گونه نقض واضافه به دست ما رسیده،اوّلین وبهترین ملاک ومنبع استنباط احکام می باشد.

قول معصوم

مجموعه یگفتار امامان معصوم(علیه السلام) ودستورها وآموزش های قولی آنان،که روش درست کرداری را به ما می آموزد ،یکی از منابع معتبر فقهی است که در کتب روایی جمع آوری شده است.

فعل معصوم

از آنجا که ائمه ی معصومین (علیه السلام) از هر خطا واشتباهی در امان هستند،کردار آنان نیز مانند گفتارشان می تواند ملاک عمل برای ما باشد،که این دسته نیز در کتب تاریخی وروایایی با عنوان «سیره ی عملی معصومین» آمده است.

تقریر معصوم

چون نهی از منکر وباز داشتن افراد جامعه از کار خلاف واشتباه(در غیر موارد تقیّه)،از وظایف پیشوایان معصوم(علیه السلام)است،از این رو، در مواردی که فرد یا افرادی در حضور معصوم عملی را انجام داده باشند،در حالی که تقیه ای در کار نبوده،ومعصوم (علیه السلام) آن عمل را تأیید کرده یا لااقل از آن نهی نکرده باشد،به عنوان عملی مورد امضا وتقریر ایشان،می تواند ملاک دیگری برای عمل ومنبعی برای استنباط فقه باشد.

عقل واجماع

اگر برای حکمی از احکام ،دلیلی از قرآن وسنّت نیابیم،آنچه که عقل بشری بدان حکم کند ویا فقهای شیعه بر آن اتفاق نظر داشته باشند،که حاکی از رضایت معصوم(علیه السلام) باشد، می توان فتوا داد و وظیفه ی  مکلفین را مشخص کرد.